Η κατοικία στη Σκοπιά από άποψη δομής και μορφολογίας έχει άμεση σχέση με τη μακεδονική αρχιτεκτονική της βόρειας Ελλάδας. Τα σπίτια είναι από το 18ο αιώνα και μετά. Κτητορική επιγραφή δε συνήθιζαν παρά μόνο μετά το 1920. Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε τα σπίτια ανάλογα με την αρχιτεκτονική τους, σε τρείς κυρίως κατηγορίες: 1) Μακεδονικής αρχιτεκτονικής 2) Νεοκλασικιστικά 3) Μοντέρνα.
Στη μακεδονική αρχιτεκτονική μπορούν να ενταχθούν και τα λίγα που έχουν απομείνει και έχουν κατασκευαστεί από Τούρκους κατοίκους της Σκοπιάς, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.Τα υλικά δομής αυτών είναι η πέτρα, το ξύλο, το άχυρο και το χώμα. Ο εξωτερικός τοίχος είναι από πέτρα τουλάχιστον μέχρι τον όροφο και μετά, πλίνθος μέχρι τη σκεπή. Τα μεσοντούβαρα κατασκευάζονται υπό ξύλα ,χώμα με άχυρο ανακατεμένα (μπαγαδητή). Αυτές οι οριζόντιες και κάθετες παρεμβολές αρχίζουν 20 περίπου εκ από το έδαφος στα εξωτερικα ντουβάρια και συνεχίζονται προς τα πάνω. Η οροφή έχει την ίδια κατασκευή με το δάπεδο μόνο που το παραδοσιακό ξύλινο πέτσωμα στην οροφή αργότερα αντικαθίσταται από λάσπη ή σοβά για κάλυψη των ξύλινων δοκαριών (γκραντιές). Στο δάπεδο και του ορόφου ακόμα έριχναν χώμα και το πατούσαν για μόνωση και αντιπυρική προστασία εκεί που είχε τζάκι. Τα παράθυρα είναι ξύλινα και στα τούρκικα σπίτια (Γιανκοβάνη, Ζώλη Κων/νου) τα κάγκελα ασφαλείας είναι ξύλινα πολύ περίτεχνα, δουλεμένα στο χέρι ή σε τόρνο. Είναι συνήθως πλατυμέτωπες κατοικίες, με εν σειρά δωμάτια και σκεπαστό από τις δυο πλευρές τσαρδάκι. Στο ισόγειο αυτού τον είδους της κατοικίας υπάρχει συνήθως στάβλος και η εσωτερική σκάλα οδηγεί στο τσαρδάκι του ορόφου, όπου είναι η κατοικία της οικογένειας.
Το εσωτερικό μπαλκόνι της κατοικίας είναι φραγμένο γύρω-γύρω με ξύλινο κάγκελο. Η σκάλα που ανεβαίνεις στον όροφο είναι εσωτερική και βγαίνει στο εσωτερικό μπαλκόνι, το οποίο απομονώνεται από τον χώρο κάτω από τις σκάλες με μια οριζόντια ξύλινη πόρτα (καπάκι), η οποία έκλεινε την καταπακτή της σκάλας και χρησίμευε σαν πάτωμα. τα δωμάτια είχαν παράθυρα πολλά και μικρά, Η στέγη είναι ξύλινη καλυμμένη με ξύλινες βέργες ή λεπτά σανίδια, πάνω στα οποία ήταν τοποθετημένα κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Η κατασκευή αυτή ήταν συγχρόνως και ταβάνι έως ότου αρχίσουν να κατασκευάζονται τα συνηθισμένα ταβάνια. Για ασφάλεια των κατοίκων τα σπίτια περιβάλλονταν από ψηλό αυλόγυρο, και είχαν σαν πόρτα εισόδου βαριά ξύλινη πόρτα (πορτάρα), τα θυρόφυλλα της οποίας συνδέονταν με τους παραστάδες με δυνατούς ρεζέδες και ασφαλίζονταν εσωτερικά με σιδερένιες βέργες (αμπάρες ). Σε πολλές πόρτες ήταν καρφωμένα μεγάλα γυφτόκαρφα.
Ο άλλος τύπος σπιτιού που αναπτύχθηκε στο χωριό μας είναι νέος και πρέπει να ήρθε στο χωριό μας στα τέλη του 19ου αιώνα και μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε σαν ένα είδος νεοκλασικής μορφής. Τον έφεραν τεχνίτες από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου και μερικά μέρη της Μακεδονίας. Σίγουρο είναι ότι σ' αυτά δούλεψαν και συντεχνίες μαστόρων από το Φλάμπουρο και τη Δροσοπηγή. Όλοι οι μαστόροι επηρεάστηκαν από τον νεοκλασικό ρυθμό, των αστικών περιοχών. Τα σπίτια είχαν τη μορφή ορθογωνίου παραλληλεπίπεδου, είναι διώροφα με υπόγειο και είναι κτισμένα με πέτρα και ξύλο. Η σκεπή είναι ξύλινη και είναι σκεπασμένη με κεραμίδια γαλλικού τύπου. Κάθε όροφος έχει δυο δωμάτια στα άκρα και ένα χωλ στη μέση, στο οποίο βρίσκεται ξύλινη σκάλα για την επικοινωνία των ορόφων. Κάθε όροφος έχει μπαλκόνι που στηρίζεται σε κτιστές κολόνες, Εξωτερικά τα σπίτια μπορεί να είναι σοβατισμένα ή ασοβάτιστα με αρμολογημένη πέτρα. Και στις δυο περιπτώσεις έχουν όμορφη, κορνίζα στη σκεπή και προσεγμένη διακόσμηση στα παράθυρα και τις πόρτες. Η κορνίζα είναι από σοβά και μιμείται αρχαία τρίγλυφα. Η σύγχρονη κατοικία έχει πάρει ένα δρόμο μακριά από την παράδοση και τον πολιτισμό μας. Η εύκολη και κακή επιλογή του σχεδίου, η αυθαίρετη δόμηση κακοποιεί τη μορφή του σπιτιού, το τοπίο και διαιωνίζει μια αρχιτεκτονική άμορφη, ξένη με τον τόπο, που πολύ συχνά αντιγράφει ξένα πρότυπα. Δυστυχώς η πρακτική αυτής της αρχιτεκτονικής έχει αφήσει αδιάφορους τους αισθητικούς κριτικούς της αρχιτεκτονικής και περισσότερο τους άλλους αρμόδιους. Στις “βίλλες” με αρχιτεκτονικά σχέδια της Β. Ευρώπης ή αμερικάνικα, και φυσικά ξένα με τη παράδοσή μας, ξεφυτρώνουν εδώ και εκεί. Άχρηστα υλικά, όπως ντεπόζιτα, ηλιακά, συνυπάρχουν σε κεραμοσκεπές λόγω συρμού πολλές φορές και ασχημίζουν. Αυτό όμως είναι πανελλαδικό φαινόμενο και το κακό μεγαλώνει . Η ευκολία δεν έχει πάντα αισθητική.
Κλείνοντας με την κατοικία συμπεραίνουμε ότι το κλίμα, η οικονομία, η μορφή και παλιά η τουρκοκρατία, επέδρασαν στην αρχιτεκτονική της, που πάντα όμως είχε άμεση σχέση με την παράδοση, εκτός από σήμερα.
Από την εργασία του Λεωνίδα Ζώλη με θέμα: "Σκοπιά, ιστορία και παράδοση".
